मुखवटा | लेखक -अरुण साधू | रसग्रहण

------------------------------------------------------------------------------------------

-आशिष सावंत 

मागच्या वेळेस देवेंद्र फडणवीस ह्यांनी जेव्हा मुख्यमंत्रीपदाची शपथ घेतली होती तेव्हा सत्ता स्थापने आधी किंवा शपथविधी सोहळ्यामध्ये अमित शहा ने, जी एक उद्धट किंवा हीन दर्जाची वागणूक उद्धव ठाकरेंना दिली होती ती बघून एक मराठी माणूस म्हणून मला खूप वाईट वाटलं होतं. भाजपचे काही अस्तित्व नसताना तिला सहारा देत 'केंद्रात तुम्ही राज्यात आम्ही' ही घोषणा देत शिवसेनेने भाजपा ला छोटा भाऊ म्हणत महाराष्ट्राच्या राजकारणात सहभागी करून घेतले. अडवाणी मोदी ह्यांच्या विरोधात जेव्हा देशात किंवा पक्षांतर्गत बंड पुकारले गेले तेव्हा तेव्हा बाळासाहेबांनी आवाज देऊन एकेकाला शांत केले होते (उदा. बाबरी मशीद पतन आणि गोध्रा दंगल) आणि त्या दोन्ही नेत्यांना समर्थन दिले होते. ती सगळी जाण विसरून शहा ने जी शिवसेना नेतृत्वाला वागणूक दिली होती ती नक्कीच एक मराठी माणूस म्हणून मला खटकली होती.

त्या वेळी शिवसेनेच्या हातामध्ये काहीच पत्ते नव्हते आणि झक मारत त्यांना सरकारमध्ये सहभागी व्हावे लागले नाहीतर राष्ट्रवादीने बाहेरून पाठिंबा देऊन सरकार बनवले असते.

त्याच वेळेला वाटले होते नशिबाने फिरून एकदा शिवसेनेलाही आणि उद्धवला एक चान्स द्यावा.... जेणेकरून दिल्लीश्वर भाजपाची खोड मोडता येईल. 2019 ला झालेल्या लोकसभेच्या निवडणुकीत जेव्हा शहा मोदी जोडीला बहुमताने बीजेपी परत येईल की नाही याची शाश्वती नव्हती तेव्हा त्यांनी परत शिवसेनेकडे मैत्रीचा हात पुढे केला....गळा भेटी झाल्या....त्यावेळेस बंद दाराआड ज्या काही चर्चा झाल्या असतील, सत्ता वाटपाचा कार्यक्रम ठरला असेल आणि देवाण घेवाण ठरल्या असतील त्यावरून सगळे चांगले झाले आहे असे वाटायला लागले...इतकेच काय तर मोदी चे अर्ज भरायला सुद्धा उद्धव वाराणसी ला गेले. ...राज्यात सुद्धा शिवसेनेने तिकीट वाटपावरून काहीच दंगा घातला नाही...अगदी हक्काच्या सीट सुद्धा शिवसेनेने भाजपा आणि त्यांच्या मित्रा पक्षाला दिल्या....ह्या एकाच गोष्टीवर की 'आमचं ठरलंय'

तेव्हाच अंदाज आला होता की उद्धव ने नक्कीच काहीतरी वेगळे मागितले आहे आणि भाजपा ने ते कबूल केले आहे...म्हणून शिवसेनेने पक्षांतर्गत धुसपुस सुद्धा शांत करून भाजपाला जे पाहिजे ते करू दिले फक्त एकाच शब्द सांगत 'आमचं ठरलंय'.

आता लोकसभेमध्ये बीजेपी ला पूर्ण बहुमत होते आणि राज्यांमध्ये शंभरच्या वरती जागा निवडून आल्या होत्या त्यामुळे खरंतर शिवसेनेची गरज नाही...केंद्रात काही भीती नाही...राज्यात सुद्धा इतर राज्यात केला तसा घोडेबाजार आणि फोडाफोडी करून आरामात बहुमत गाठता येईल आणि शिवसेनेला परत एकदा झुकवता येईल .....काहीतरी थातुरमातुर देऊन परत मुख्यमंत्रीपद भाजपाकडे राहील अशी  शहा आणि कंपनीची प्लॅनिंग होती बहुतेक....जे ठरलंय ते बघू आणि आयत्या वेळी पलटी मारू असे ठरवले गेले असणार.

पण या वेळेला शरद पवारांवर ईडी मागे लावून एक चूक झाली होती..... राष्ट्रवादीची पाठिंब्याची कुमक तोडून टाकली होती.

नेमकी 'हीच ती वेळ' साधून उद्धवने पवारांना दिलासा देऊन आपल्या बाजूला करून घेतले होते आणि हीच दूरदृष्टी महाराष्ट्रातल्या राजकारणाला कलाटणी देणारी ठरली.

उद्धवला आतापर्यंत बाळबोध, शक्तिहीन नेतृत्व, मवाळ संबोधलं जायचे आणि अजून ही जाते..... शिवसेना संपली असे बोलले गेले ...जाणून बुजून तसे पसरवले गेले.....सोशल मीडिया आणि मेमे बनवून शिवसेनेचे बाण शिवसेनेच्या पार्श्वभागात घुसवले गेले पण शिवसेनेची ताकत आणि नेतृत्वाची दूरदृष्टी कोणाला समजली नाही.... त्यात त्यांना शरद पवार सारख्या धूर्त राजकारणाची जोड मिळत गेली आणि पुन्हा एकदा महाराष्ट्राने दिल्लीच्या राजकारणाला झुकवले.

त्यात शिवसेनेचे कौतुक करण्यासारखे अजून काही गोष्ट म्हणजे शिवसेनेचे संघटन, मनापासून काम करणारे शिवसैनिक, काही मोबदला न घेता पक्षासाठी झगडणारे शिवसैनिक, पक्षाअंतर्गत असलेली एकजूट आणि उत्कृष्ट नेतृत्व.

गेल्या एक महिन्यामध्ये शिवसेनेच्या कुठल्याच नेत्याने किंवा नवीन निवडून आलेल्या आमदारांनी कुठलेही मिडीयाला बाईट दिले नाही. पक्षाला आणि नेतृत्वाला जे काही सांगायचे आहे ते फक्त 'संजय राऊत' नावाच्या धाडसी आणि तोंड फाट्या नेत्याला पुढे केले. 

Sanjay Raut

गेले दीड महिने बीजेपीला.... सोशल मीडियाला ....विविध न्यूज चैनल ला फक्त एकट्या संजय राऊत ने आपल्या शिंगावर घेतले..... सोशल मीडियामध्ये आणि भाजपने उघड उघड पत्रकार परिषद घेऊन त्यांची बदनामी केली पण पट्ट्याने एकही चुकीचा शब्द रागाच्या भरात किंवा आवेशाने बाहेर पडू दिला नाही. वैयक्तिक पातळीवर कोणालाच डिवचले नाही... प्रत्येक प्रश्नाला योग्य विचार करून योग्य ते उत्तर दिले. 'जे ठरलंय तेच आम्ही मागतोय' याचा वारंवार उल्लेख केला आणि जेव्हा बीजेपी कडून नकार यायला लागला तेव्हा काँग्रेस आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस सारख्या आजन्म विरोधी असणाऱ्या पक्षबरोबर योग्य ती बोलणी चालू केली. हॉस्पिटल मधून बाहेर पडल्यावर सुद्धा एकही दिवस आराम न करता नेत्यांच्या भेटीगाठी घेत राहिले...मीडियाला अंगावर घेत राहिले.... आणि तिन्ही पक्षांना एकसमान प्लॅटफॉर्मवर आणत महाआघाडी ची स्थापना करण्यामध्ये महत्त्वाचा वाटा उचलला आणि आज जेव्हा फायनली शपथविधी समारंभ झाला तेव्हा संजय राऊत पडद्यामागे गेला..... त्याच्या जागी दुसरा कोणी असता तर हे सगळं माझ्यामुळे घडले अशा तोऱ्यामध्ये पुढे पुढे नाचत राहिला असता किंवा हक्काने एखादे मंत्रीपद तरी मागून घेतले असते 

पण संजय राऊत आणि त्यांच्यासारख्या अनेक कट्टर शिवसैनिकांना या महाराष्ट्राने किंवा देशाने अजून पुरते ओळखलेच नाही..... कुठलेही क्रेडिट स्वतःला न घेता सगळे काही नेतृत्वाच्या हवाली करून संजय राऊत साईडला झाले. संजय राऊत सारख्या हजारो शिवसैनिकांच्या जिवावर शिवसेना उभी आहे..... आतापर्यंत किती तरी वेळा लोकांना वाटली की शिवसेना संपली....जेव्हा राज ठाकरे बाहेर पडले.... बाळासाहेब ठाकरे स्वर्गवासी झाले.... बीजेपी शी काडीमोड घेतला तेव्हा तेव्हा सगळ्यांना वाटले.....शिवसेना संपली. पण शिवसेनेची खरी ताकद संजय राऊत सारख्या कडवट शिवसैनिकांमध्ये आहे....तिचा पाया भक्कम आहे आणि आजच्या शपथविधीने तो अजून मजबूत झाला आहे.

160 आमदार घेऊन उद्धव आणि पवारांनी जो सज्जड दम दिला होता ना "....की हे गोवा किंवा कर्नाटक नाही हा महाराष्ट्र आहे..."आणि ".... आणि जर कोणी मध्ये आला तर त्याला बाजूला करण्याची ताकत शिवसेनेमध्ये आहे...." तो दम तर आपल्याला सॉलिड आवडला बुवा...

आज उद्धवने मुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली आणि मला माझा सूड भेटल्याचे समाधान झाले. उद्धव ने पण तमाम जनतेच्या पाया पडून आपले संस्कार दाखवून दिले.
मुख्यमंत्रीपदाची शपथ चोरून लपून छपून नसते घ्यायची अशी उघडपणे छातीठोक लाखो लोकांसमोर घ्यायची असते.

हे सरकार पुढे कितीही दिवस टिकू दे पण दिल्लीच्या नेत्यांना आणि शहाला त्यांच्याच चालींवर मात देऊन, एकदा का होईना पण झुकवला ह्याचा आनंद आयुष्यभर राहील.... "करून दाखवलं"

जय महाराष्ट्र !!!!

#आमचंठरलंय

#हिचतीवेळ

#करूनदाखवलं

(बाळासाहेबांनी मोरराजीला झुकवल्यावर सुद्धा त्या काळी असाच आनंद माझ्या सारख्या सामान्य मराठी माणसाला झाला असेल काय?)

(images: from net)

चहा गरम करून नाश्ता करायला बसणार तेवढ्यात दरवाजाची बेल वाजली. हातातला गरम चहाचा कप बाजूला ठेवून दरवाजा उघडेपर्यंत थोडा वेळ झाला... तोपर्यंत अजून दोन वेळा बेल खणखणली.. आता कोण दरवाज्यात तडमडला?? अश्या मनातल्या मनात शिव्या घालत दरवाजा उघडला. दरवाज्यामध्ये सोसायटीतले एक ओळखीचे काका होते.

हे काका म्हणजे आता जवळपास 85 ते 90 च्या दरम्यान वय असेल त्यांचे....तसे तर त्यांना आजोबा म्हटले पाहिजे पण मी सोसायटी मध्ये राहायला आल्यापासून त्यांना काका नाहीतर बाबाच म्हणत आलो. तेसुद्धा मला प्रेमाने झिला झिला (मालवणी भाषेत मुलगा) करत असतात.

हे काका म्हणजे टिपिकल कोकणी माणूस... अंगाने बारकट... शिडशिडीत बांधा.... उंची सहा फूटला थोडी कमी असेल...अंगावर चरबीचा लवलेशही नाही.... ताठ कणा...पण वयोमानानुसार ताठ कण्याचे हळूहळू धनुष्य होत गेलेले... पण अंगातली रग आणि शिस्त तशीच....डोक्यावरचे केस विरळ झालेले…. शिस्तप्रिय पण सदा हसरे.....शर्टाच्या बाह्या नेहमी कोपरा पर्यंत दुमडलेल्या.... शर्टाची पहिली दोन तीन बटणं नेहमी उघडी ...गर्मी झाल्यासारखा शर्ट थोडा वर करून कॉलर मानेच्या मागे ढकललेली ...कॉलर खराब होऊ नये म्हणून एक छोटासा हात रुमाल खांद्यावर टाकलेला कपाळावर घाम आला की तोच हात रुमाल काढून कपाळ पुसून घ्यायचे आणि परत मानेवर टाकून द्यायचा....घरी असले की ...एका हाफ चड्डी वर आणि खांद्यावर टॉवेल घेतलेले...कुठेही बाहेर जाताना हातामध्ये सतत एक कापडी पिशवी.... पायात जाड शिवून घेतलेल्या वाहाणा... हो चप्पल नाही म्हणता येणार त्याला .... एकांतात चालत असले तर मनातल्या मनात विचार करत आणि तोंडातल्या तोंडात काहीतरी बडबडत जाणारे...कधीही समोर दिसले तरी गोड हसणारे....चिवट पण प्रेमळ असे टिपिकल कोकणी व्यक्तिमत्व. 

अरे काका !! तुम्ही कधी आले गावावरून??...मी विचारले 

अरेऽऽय !! (नाकातल्या नाकात मालवणी हेल काढत) माका येऊन एक आठवडा होत इलो... तुम्ही नवरा-बायको तर काय कामावर असतास... माका काय तुम्ही लोकं गावना... रात्रीचो दरवाजा ठोकूक बरोबर नाही वाटत....कसां ?? म्हटला !! आज सुट्टी असतली म्हणून वायच दरवाजा ठोकून बघितलय....बाकी कसा काय चाललाय झिला....आमची काय आठवण बिठवण असा की नाय ??

मी म्हटलं, 'काका ! आठवण येते की ...आमचा सगळं मजेत चाललंय.... तुमचे कसे काय चालले आहे?? 

'आमचा काय राहिला आता.... दहातले आठ गेले दोन उरले....पांडुरंगाची कृपा.... सकाळी उठलो की समजायचा जिवंत असय' 

अरे ! असं काय बोलता काकांनु.... काय नाय होताला तुमका.... आणि एवढे बारीक कसे झालात ??...मी आपल्या मोडक्या मालवणीत त्यांच्याशी बोलत होतो. 

'झिला आता वय झाला.... किती वय झाला तां काय माहित नाही. पण 85 ते 90 च्या मध्ये असताला. त्याखेपेस कोनाक माहिती कधी जन्म झाला ता..' 

आमचा हा संवाद दरवाजा मध्ये उभा राहूनच चालला होता. मी सेफ्टी दरवाजा उघडायला घेतला पण त्यांनी दोन्ही हाताने हाताने घट्ट दाबून नको नको म्हणत उघडायला दिला नाही. दरवाजाच्या जाळीवर दोन्ही हात घट्ट दाबून त्यांनी सेफ्टी दरवाजा पकडूनच ठेवला होता. 

आता मी काय मध्ये येत नाही... तू काय माका एवढे दिवस दिसलस नाय आणि आज तुझी सुट्टी असतली म्हणून तुका हाक मारलंय. 

हो काका !!आज सुट्टी ....सकाळीच आलो. 

त्यांच्याशी बोलताना कधी विषयच आणावा आणावा लागत नाही. ते घडाघडा बोलत राहतात आपण फक्त ऐकत राहायचे. त्यांच्या प्रश्नाला उत्तर द्यायचे किंवा प्रतिप्रश्न करायचा मग त्यांची कळी अजून खुलून येते. 

पण आज त्यांचे बोलणे काही सुसंगत नव्हते, बोलताना ते मध्ये मध्ये थांबत होते, काहीतरी विचार करत होते, मग मध्येच एखादे वाक्य बोलत होते. यावेळेला ते जरा नेहमीपेक्षा जास्तच थकल्यासारखे वाटत होते. गालाची चिपाडे जरा जास्तच आत गेल्यासारखे वाटत होते. पु.लं. च्या भाषेत सांगायाचे झाले तर दातांचा बऱ्यापैकी अण्णू गोगट्या झाला होता. 

मी विचारले, 'काय काका.. कसला विचार करत आहात? कसल्यातरी टेन्शनमध्ये दिसताहात.' 

अरे झिला ! तुका तर आता माहिती असा, माझी परिस्थिती काय हा ती.... तुझ्यापासून आता काय लपवायचा??.... तू पण माझ्या झिला सारखच असस. आतापर्यंत आयुष्य ताठ मानेने जगत इलय. या वयात आता असं लाजिरवाणा जगायला नाही जमत... तुका माहिती हा ... ना माझो पोरगो आजारी पडल्यापासून घरीच असा.... आता बरो झाला तरी त्याका नवीन काम काय गावाक नाय ....आणि ज्या काम मिळाता त्या माझ्या झिलाक पटत नाय ...त्याका चांगलीच पगार असलेली..चांगली सोय असलेली नोकरी होयी असा...आता सगळा काय आपल्या मनासारखा गावतला (भेटणार) काय ? 

त्यात तीन-तीन पोरीयो झाली असत.... घर कसं चालवायचं ह्यो त्याकाच प्रश्न पडला असा... मी काय आता म्हातारा झालयं... माझी काय दोन-तीन हजार रुपये पेंशन येता त्यात कसोबसो मी चालवतय. खरं तर या वयात त्याने माका काहीतरी देऊक होया तर माकाच उलटो काहीतरी देऊक लागता. तरी मध्ये मध्ये येणाऱ्या शेतीतून, नारळ इकून त्याला काही ना काही तरी देत असतंय. पण त्याने सुद्धा दुसरी नोकरी बघून काहीतरी सुरुवात करुक होयी ना !! आता मोठी नोकरी मिळाल्यावरच कामाक जातालय... असा थोडीच चालतला. 

या साल्याने दारूपायी आणि तंबाखूपायी अशी वाट लावून घेतली आणि आता माका त्रास झालो...मी आता एवढी वर्ष झाले तरी कधी तंबाखू नाही खाल्ला आणि आजकालची पोरं काय सांगू तुला... 

'काका तुम्ही आधी घरामध्ये या.... आपण बसून बोलू, मी चहा बनवली आहे, ती प्यायला या' असे म्हणून मी दरवाजा ढकलायचा प्रयत्न केला. पण त्यांनी नको नको उगाच तुला कशाला त्रास असे म्हणत दोन्ही हात खांद्यातून वर करत दरवाजा दाबून धरला, मला दरवाजा उघडायला दिलाच नाही. 

'तुका ठाऊक असा ना.... या बिल्डिंगच्या सोसायटीच्या सगळ्यात पहिल्या सदस्यांपैकी मी एक असय. माझ्या मागून इलेले सगळेचं आता सोडून गेलेत. आता बिल्डिंगला पण चाळीस वर्षे होत इली, मीच काय तो सगळ्यात जुनो सदस्य रव्हलो असय. आतापर्यंत एवढ्या वर्षात सोसायटीचो एक रुपया पण कधी बाकी ठेवलंय नाय, पण आता परिस्थिती कशी ईली हा.. ता तू बघतोच आहेस ना..... मागच्या मिटिंग मध्ये बघितलंस ना, सोसायटीचे मेंबर कशे तावातावाने बोलत होते. मी फक्त डोळे मोठे करून त्यांच्याकडे बघितले तेव्हा खय मायझये गप्प बसले. तुका माहितीय ना.... मी कधी कुनाचो पैसो चुकवणारो माणूस नाय. पण आता परिस्थितीच तशी ईली हा तर काय करणार.... आता हजार दोन हजारमध्ये घर खर्च चालवू की हजार रुपये सोसायटीचे भरू..... खरं म्हटला तर आता या घरात राव्हाक परवडत नाही... माझ्या मुलाला मी कधीच म्हटलंय की तू मुंबई सोडून गावाक येऊन रव्ह.... जी काही छोटी मोठी शेती असा..नारळाची झाडा असत त्येंका सांभाळ...छोटीशी काहीतरी नोकरी बघ.... घरासाठी पण मी गिराईक बघूचा ईचार करतंय.... तू मागे बोललो होतस नां रे....इकुच्या आधी माका सांगा म्हणून. 

हो काका !! त्यावेळेस बोललो होतो पण आता घर घेणे जमण्यासारखे नाही आणि मला तेव्हढे लोन सुद्धा आता मिळणार नाही. 

हो रे बाबा!! माहिती असा माका... मुंबईत रव्हूचा किती महाग झाला हा !! मला पण घर विकुचा नाही हा रे !! निदान मी मरेपर्यंत तरी.... पण तु बघतोयस ना सोसायटीचा मेन्टेनन्स माका देऊक परवडणा नाय... तू एकदा माझ्या झिलाक समजावून बघ.... निदान जो काय छोटो मोठो जॉब गावता तो करुक सांग....नाय म्हणजे कसा...रोलिंग चालू रवात ना.. 

"अहो बाबा!! तो माझ्यापेक्षा वयाने मोठा आहे. मी त्याला काय समजावून सांगणार, त्याला उगाच राग नको यायला"..मी म्हणालो 

'अरे कसला राग घेऊन बसलायस... बापाच्या पैशावर जगतो हा!! त्याचो कसलो इलो हा मान पान !!'...काका 

'काका घरात तरी या, एव्हढ्यात चहा पिऊन झाला असता', मी उगाच विषय बदलावा म्हणून बोललो. 

नको रे बाबा!! नंतर कधीतरी येईन सुनेच्या हाताची चाय पिवूक (माझ्या बायकोला प्रेमाने आणि हक्काने सुनबाई हाक मारायचे) .....आता गणपतीला परत गावी जावूचा हा. तिकीट पण मिळत नाही... मागच्या येळेला मे मध्ये पण ईलो व्हतय....तेव्हा पण खूप गर्दी होती. दिवा लोकल ने बाथरूम जवळ बसान इलय... या वयात आता या सगळ्या गोष्टी जमत नाही रे बाबा .....आता अर्धा तास पण उभे राव्हाक जमत नाही.....रीजर्येषण (रिझर्वेशन) करून येवूक परवडत नाही.... काय सांगू बाबा तुका आता??. 

'बाबा समजू शकतो मी....' काहीतरी बोलायचे म्हणून मी उगाच बोललो. 

"काय करणार बाबा..... भोग असऽऽत ते..... भोगल्या शिवाय काय सुटका नाही ह्याच खरा. तुका म्हणून सांगतंय झिला.....आयुष्यात कधी कोणाचा वाईट केला नाय...पण माझ्याच नशिबी ह्यो कसलो भोग ईलो हा...परमेश्वराक ठाऊक"...असे बोलता बोलता त्यांच्या लुकलुकणाऱ्या डोळ्यात पाण्याचे दोन थेंब उभे राहिले. एकदम दाटून आलेला हुंदका त्यांनी गळ्यातल्या गळ्यात दाबायचं आटोकाट प्रयत्न केला. दाबलेल्या हुंदक्यामुळे त्यांच्या खणखणीत आवाजाला एक वेगळाच जडपणा आला होता. 

"मरता मरता कोणाची एक रुपयाची पण उधारी ठेवूची नाय माका" असे म्हणत त्यांनी खांद्यावरचा टॉवेल डोळ्यांना लावला आणि मला डोळ्यातले पाणी दिसू नये म्हणून टॉवेलने डोळ्याच्या कडांना घासू लागले....मोठ्या प्रयत्नाने डोळ्यात अजून जोरात येणारे पाणी त्यांनी त्याच ताकतीने परतवून लावले. 

त्यांनी खांद्यावरचे टॉवेल जसे उचलले तसे खोल खड्डा पडलेले पोट बघून मला उगाच पु ल देशपांडेंच्या 'अंतु बर्वा' ची आठवण येऊन गेली. ते खोल खपाटीला गेलेले पोट माझ्या जिव्हारी लागले... मी पुढे काही बोलायच्या आतच काका निघून गेले.... मीही परत त्यांना हाक मारली नाही. 

आपल्या मुलाच्या वयाच्या व्यक्तीसमोर डोळ्यातून येणारे पाणी त्यांच्या आत्मसन्मानाला शोभणारे नव्हते. 

त्यांच्यातल्या चिकट आणि स्वाभिमानी कोकणी माणसाला कुठल्याही परिस्थितीत हरायचे नव्हते. 

नंतर चहाची मला चवच लागली नाही. त्यांचे बोलणे, त्यांचे लुकलुकणारे डोळे, खपाटीला गेलेले पोट डोळ्यासमोर येत राहिले. पुढे ते कधी गावाला परत निघून गेले ते समजलेच नाही. त्यांना चहाला घरी बोलावयाचे राहूनच गेले. आता परत ते कधी मुंबईला येतील...येतील की नाही ते पण माहित नाही.... पुढच्या वेळेला तरी निदान त्यांना एक कप चहा पाजायची माझी इच्छा अपुरी राहायला नको एवढेच देवाला मागणे. 

----

आशिष सावंत

जयवंत दळवी यांचे परममित्र हे पुस्तक वाचनात आले. हे पुस्तक म्हणजे जवळपास 300 पानांचे एक वेगवेगळ्या काळी लिहिलेले छोटे छोटे व्यक्तिचित्रणात्मक लेख आहेत. मॅजेस्टिक प्रकाशनाने त्याचे संग्रह करून पुस्तक बनवलेले आहे. ह्या पुस्तकात साहित्यविश्वाशी जोडलेल्या अनेक लेखक, प्रकाशक, वार्ताहर, संपादक, पत्रकार, चित्रकार अशा अनेक रथी-महारथी यांचे छोटेखानी व्यक्तिचित्रण आहे.

पुस्तकाच्या सुरुवातीला खांडेकर यांच्या साध्या सरळ जीवनशैली वरून झाली आहे दोन-चार पानामध्ये त्यांचे जीवन प्रवास समजून येतो. पुढे त्यांच्या मित्राची म्हणजे भाऊराव माडखोलकर - नागपुरातल्या सर्वात मोठे दैनिक तरुण भारत याचे संपादक - ह्यांची ओळख होते. त्यांच्या रंगेल आणि रसिल्या स्वभावाचा माफक शब्दात वर्णन केलेले आहे.

गजानन पांडुरंग परचुरे - ग प परचुरे  म्हणजेच 'परचुरे प्रकाशन मंदिराचे' सर्वेसर्वा प्रकाशक. ह्यांनी सावरकर-अत्रे-फडके ही तीन दैवते मिळवून त्यांचे प्रेम संपादन करून..त्यांची खूप पुस्तके छापून नाव कमावले.  इतर लेखकांची सुद्धाअनेक पुस्तके त्यांच्या प्रकाशनाखाली प्रसिद्ध झाली. प्रसंगी कर्ज काढून, खस्ता काढून, समकालीन सर्व प्रकाशकांचा आदर करून, सर्वांशी मैत्री ठेवून, लेखकाचे सगळे हट्ट पुरवून त्यांनी 'परचुरे प्रकाशन मंदिर' लहानाचे मोठे केले. अनेक पुस्तके छापली आणि यथोचित मराठी साहित्याची सेवा केली

धनंजय कीर नावाच्या एका व्यक्तीचा या पुस्तकामध्ये परिचय होतो. व्यक्ती वर्णनामध्ये त्यांचा हात धरणारा दुसरा लेखक विरळाच. एकोणीसशे पन्नास पंचावन्न च्या सुमारास त्यांनी स्वातंत्र्यवीर सावरकरांवर 450 पानाचे पुस्तक इंग्रजी भाषेत लिहिले होते. ह्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे धनंजय कीर हे मराठी मधून शिकलेले मॅट्रिक पास झालेले साधे कारकून होते. त्यावरून त्यांच्या ज्ञानाचा आणि भाषेवर असलेल्या प्रभुत्वाचा अंदाज येऊ शकतो. दोन खोल्यांच्या संसारांमध्ये....मध्यरात्रीनंतर मांडीवर पाट येऊन ते पुस्तकांमागून पुस्तके लिहीत होते.....कारकुनी सांभाळून चार-पाच मुलांचे पोट भरत पुस्तकांवर पुस्तके विकत घेत होते आणि तेवढ्याच जाडीचे नवीन पुस्तके ग्रंथ लिहून काढत होते. या माणसाला म्हणे जाड भिंगाचा चष्म्या मधून माणसाला अचूक म्हणजे त्यांच्या गुणदोषांसकट जाणण्याची विलक्षण शक्ती लाभलेली होती. त्यामुळेच मराठी साहित्य मध्ये ते उत्कृष्ट चरित्रकार म्हणून गणले गेले.

मॅजेस्टिक बुक डेपोचे केशवराव कोठावळे आणि तुकाराम शेठ कोठावळे यांचे संक्षिप्त चरित्र या पुस्तकामध्ये आढळून येते.

फुटपाथवर झोपून....रस्त्यावर पुस्तके विकणे..... सिनेमाची तिकिटे विकणे.... दारोदार जाऊन लोणची विकणे  असे करत करत ते शेवटी पुस्तकाच्या धंद्यात उतरले.

मॅजेस्टिक सिनेमाच्या बाजूला टाकलेले एक छोटेसे 'खुराडे' म्हणजे पुस्तकांचे छोटेसे दुकान म्हणजेच..... मॅजेस्टिक बुक डेपो. ह्याच बुक डेपोचे पुढे विस्तार होऊन प्रकाशनामध्ये रूपांतर झाले. अतिशय मेहनत करून हे दोन्ही भाऊ पुढे खूप नावारूपाला आले. पुढे त्यांनी प्रसिद्ध 'ललित' मासिकाचे प्रकाशन केले.केशवराव जेवढे कणखर स्वभावाचे बाहेर तेवढेच मनातून मृदू स्वभावाचे. लेखकाच्या भाषेत सांगायचे म्हणजे चमत्कारिक नशीब असलेला हा माणूस जेवढा यशस्वी होता तितकाच अयशस्वी सुद्धा. डायबेटिस हृदयविकार  या आजारामुळे ते अनपेक्षितपणे जग सोडून गेले. मागोमाग थोड्या वर्षांनी तुकाराम शेठ ही जग सोडून गेले. त्यांच्यापुढे दोघांच्या मुलांनी मॅजेस्टिक प्रकाशनाचा व्यवसाय चालू ठेवला.

दत्तात्रय पांडुरंग खांबेटे म्हणजेच- द पा खांबेटे हे पण बहुगुणी व्यक्तिमत्व....निष्णात पत्रकार, चतुरस्त्र ललितलेखनकार... 'लोकमान्य' दैनिकामध्ये ते कामाला होते. नव्याने सुरू झालेल्या रविवारच्या चार पानी पुरवणीमध्ये वेगवेगळे लेख मागवणे.... प्रकाशकाला बजेट मुळे शक्य नसायचे. अशा वेळेस ते स्वतः एकटाकी चार-पाच लेख लिहून काढायचे आणि वेगवेगळ्या नावाने छापायचे. त्याबद्दल त्यांना पैसे तर मिळत नव्हते पण त्यांची लिहायची हौस पूर्ण होत होती. जवळजवळ दहा ते बारा टोपणनावांनी ते सतत लिहीत असायचे. त्याशिवाय इतर मासिक आणि साप्ताहिकांमध्ये त्यांचे लेख वेगळ्या नावांनी यायचे. 1960 ते 65 यादरम्यान ते बाळासाहेब ठाकरे यांच्या 'मार्मिक' साप्ताहिकाचे संपादक होते. असे म्हटले जाते की शिवसेनेच्या स्थापनेमध्ये खांबेटे यांचे सुद्धा तितकेच योगदान होते. एका कारखान्यामध्ये मराठी माणसावर कसा अन्याय होतो हे सांगणारे पत्र त्यांना आले होते ते त्यांनी मार्मिक मध्ये ठळक पणे छापले आणि एक प्रकारे मराठी माणसावर होणाऱ्या अन्यायाला वाचा फोडली त्यानंतर जो तो मराठी माणूस आपल्यावर होणाऱ्या अन्यायासाठी मार्मिक कडे पत्र पाठवू लागला. मार्मिक मधले लेख आणि बाळासाहेबांचे व्यंगचित्र यातून एक चळवळ उभी राहिली आणि पुढे बाळासाहेबांनी त्या चळवळीचे नेतृत्व केले आणि शिवसेनेचे मूर्त स्वरूप दिले. साध्या सोप्या राहणीमानामुळे त्यांच्या गरजा खूप कमी होत्या. खूप कमी पैशात नवरा बायको भागवून बाकीचे सगळे दान करत होते. जीवनाबद्दल ते एवढे तटस्थ होते की मृत्यूच्या आधी दोन दिवस त्यांनी आपल्या बायकोशी शांतपणे चर्चा केली. मृत्यूनंतर कसलेही विधी करू नये, अग्निसंस्कार साधेपणे करावा अशा सूचना त्यांनी पत्नीला दिल्या होत्या. हे पुस्तक हाती नसते पडले तर खांबेटे यांचे योगदान मला माहितीच नसते पडले.

'आयडियल बुक डेपो' चे नाना नेरुरकर.... त्यांचा कोकणातून मुंबईतला  संघर्षमय प्रवास.... साधी राहणीमान असलेल्या ह्या माणसाचे  रद्दी पुस्तकांपासून नवीन पुस्तकांच्या दुकानापर्यंत केलेला प्रवास रंजक आहे. छबिलदास गल्लीमध्ये छबिलदास शाळेसमोर एक छोट्या गाळ्यात घेतलेले दुकान पुढे आयडियल बुक डेपो नावाने पूर्ण साहित्यसृष्टीत प्रसिद्ध झाले. त्यांनी सुरुवात केलेल्या दुकानाचे..धंद्याचे त्यांच्या मुलांनी कसे विस्तार केले ह्याचे थोडक्यात वर्णन ह्यात दिलेले आहे.

जयंत साळगावकर त्यांचा जीवनसंघर्ष तर वाचण्यासारखा आहे. जयंत वरून.....जयंतराव.... आणि जयंतराववरून ज्योतिर्भास्कर जयंतराव असा झालेला प्रवास खुपच भयानक आहे. साप्ताहिक प्रकाशन ते शब्दकोडी प्रकाशन करता करता अगदी त्यांच्या जीवावर बेतली होती. त्यांच्या घराच्या बाहेर गुंड वसुली करता, नाहीतर त्यांना मारण्याकरता टपलेलेच असायचे. बिकट प्रसंगांमधून त्यांनी स्वतःला आणि कुटुंबाला सांभाळत परत ज्योतिष विद्येकडे मोर्चा वळवला आणि हळूहळू पंचांग, दिनदर्शिका करत 'कालनिर्णय' कडे येऊन स्थिरावले. याच कालनिर्णयने त्यांच्यासारख्या फकीर माणसाला कोट्यावधी करून ठेवले त्यांची जीवन कहाणी नक्कीच प्रेरणादायी होती.

जे. कुलकर्णी या लेखकाचे वेगळेच व्यक्तिमत्व दिसून येते त्यांच्या पत्रातील एक शेवटचा उतारा उगाच बेचैन करून जातो..... रवींद्र किणी सारख्या झटपट लिहिणाऱ्या लेखकाचाही ह्यात परिचय होतो....एका दिवसात 35 पुस्तके प्रकाशित करण्याचा भीम पराक्रम सुद्धा त्यांनी केला होता. काका केणी नावाच्या एका हरहुन्नरी कलाकाराचं दर्शन घडून येते...तसेच इतर गोविंद तळवलकर, विजया मेहता, नाना नेरुळकर, अरविंद गोखले, मधु मंगेश कर्णिक अश्या अनेक महान लोकांचे संक्षिप्त स्वभाव वर्णन ह्यात केलेले आहे.

मौज प्रकाशन चे विष्णू पुरुषोत्तम भागवत हे पण एक अशीच असामी व्यक्ती. वयाच्या विसाव्या वर्षी मौज छापखान्याचे व्यवहार अंगावर घेतले. खर्चाचा ताळमेळ बसवत त्यावेळची दैनिक मासिके प्रकाशित करता करता त्यांची खूप तारांबळ उडायची शेवटी दैनिक बंद करून त्यांनी फक्त उत्कृष्ट साहित्य पुरवण्याकडे लक्ष दिले. स्वतःची वैज्ञानिक बनायची इच्छा सोडून ते जबरदस्तीने कुटुंबाला हातभार लावण्यासाठी  जबरदस्तीनेच प्रकाशन व्यवसाय मध्ये आले...पण कोणतेही काम मनापासून करायची या त्यांच्या सवयीमुळे आणि दांडगी इच्छाशक्ती ह्यामुळे ते इतर प्रकाशन संस्थेपेक्षा वेगळे स्थान मिळवून नेहमी प्रथम स्थानी राहिले. ज्या माणसाला मुद्रणाचे, प्रिंटिंगची काहीच माहिती नव्हती त्यालाच लोक 'मुद्रण महर्षी' म्हणू लागले. 'मुद्रण ही आनंद देणारी 'निर्मिती' आहे आणि इतर कलांसारखीच नवनवीन उन्मेष व्यक्त करणारी कला आहे' असे त्यांचे म्हणणे असायचे आणि त्यामुळे त्यांच्या सौंदर्यपूर्ण छपाई आणि उत्कृष्ट प्रकाशन बद्दल महाराष्ट्रातच नव्हे तर देशभरात कौतुक होत होते. मराठीतील विश्वकोशाची पायाभरणी सुद्धा विष्णुपंतांनी केली. असे म्हटले जाते की महाराष्ट्रातल्या प्रत्येक छापखाना त्यांच्या माहितीचा होता, कितीतरी नवीन छापखाने त्यांच्या सल्ल्याने स्थापन झाले होते. नवनवीन मुद्रक धंद्यामध्ये स्थिरस्थावर होण्यासाठी त्यांचं मार्गदर्शन घेण्यासाठी मुंबईला येत असत. अशा या मुद्रण महर्षी ला एक विचित्र आजार लागला.... ज्याने आयुष्याच्या विसाव्या वर्षापासून शब्दाने शब्द खेळवले मराठीला संदर्भ दिले त्यांना नेमके दुखणे सुद्धा विचित्रच होते. त्यांच्या मेंदूतले शब्दांचे केंद्र बधिर झाले आणि त्यांना शब्दांचा उच्चार करता येईना, शब्द लिहिता येईना आणि या दुखण्यावर उपचार करत असतानाच त्यांचे दुर्दैवी निधन झाले

मौज प्रकाशनचे अजून एक कर्ताधर्ता म्हणजे श्रीकृष्ण पुरुषोत्तम भागवत हे भागवत म्हणजे एक व्यासंगी व्यक्तिमत्व... तटस्थ विद्वत्ता आणि विलक्षण गांभीर्य वृत्ती यांच्या जोरावर स्वतः लेखन न करता त्यांनी मराठी साहित्याला उत्कृष्ट लेखक आणि उत्कृष्ट कथा मिळतील याची काळजी घेतली. प्रसंगी आपल्या स्थितप्रज्ञ व गंभीर वृत्ती वर टीका सहन करून मराठी साहित्य मध्ये उत्कृष्ट कथा आणि उत्कृष्ट पुस्तके छापणे यावरच भर दिला. त्यामुळे नवनवीन ऊठसूट लेखक बनू इच्छिणाऱ्या मंडळींचा रोषही रोषही सहन केला. निस्वार्थपणे मराठी साहित्याची खूप सेवा केली. या दोन भावांनी मिळून मराठी साहित्याला नुसताच आकार नाही तर उत्कृष्ट 'क्वालिटी आणि क्वांटिटी' त्याच्या सौंदर्य सकट दिली..... धन्य ते भागवत बंधू.

दीनानाथ दलाल एक लोकप्रिय व उदात्त कला अंगी असलेले चित्रकार.... त्यांचे चित्र असलेले मासिके हातोहात खपली जायची. त्यांच्या चित्राची त्यांच्या मितभाषी स्वभावाची धावती ओळख या पुस्तकांमध्ये होऊन जाते.

बेळगावच्या शशिकांत हनुमंतराव दातार नावाच्या एका कलाकार माणसाचे सुद्धा वर्णन ह्यात आहे.... ह्या व्यक्तीने कुमारी मोहिनी दिवाकर या नावाने लाडीक भाषेत पत्र लिहून सर्व लेखकांना कसे गुंडाळले होते ह्याची कथा सुद्धा वाचण्यासारखी.

या सर्व रथी-महारथींनी आपली उमेदीची वर्ष वाया घालवून. आपले संसार देशोधडीला लावून.... कर्ज काढून ....घरेदारे गहाण ठेवून मराठी साहित्याची मनापासून सेवा केली आहे. मराठी मधे नवीन साहित्य जन्माला यावे... चांगली पुस्तके, ग्रंथ निर्माण व्हावी....उत्तमोत्तम लेखक निर्माण व्हावे ह्यासाठी ह्या सगळ्या मंडळींनी त्या त्या काळात खूप मेहनत घेतली आहे.

त्यांनी घेतलेल्या मेहनतीमुळे आजच्या घडीला मराठी साहित्यामध्ये वाचण्यासारखी पुस्तके आहेत. एवढे गुणी लेखक आणि वाचनीय पुस्तके क्वचितच दुसऱ्या कुठल्या भाषेला लाभली असतील आणि या सर्वांचे श्रेय जाते ते वरच्या ह्या सगळ्या मंडळींना.

जयवंत दळवी ह्यांनी या सगळ्या साहित्य सेवकांचे अगदी मोजके पण पुढच्या पिढीला माहिती पडेल असे संक्षिप्त व सुंदर वर्णन त्या त्या काळी लिहिलेल्या लेखामध्ये केले आहे. त्यांच्या ओघवत्या आणि सरळसोप्या भाषेमुळे पुस्तक खाली ठेवावेसे वाटत नाही. लेखका सकट ह्या सर्व साहित्य सेवकांना साष्टांग नमस्कार.

- आशिष सावंत

टीप: हे परीक्षण नाही फक्त पुस्तकाचे रसग्रहण आहे.